Fundacja Beiteinu Chaj

Wspólnota żydowska w Dzierżoniowie

Dzierżoniowska synagoga – 1946

Jeśli nie masz możliwości odwiedzin, możesz zapoznać się z ta krótką i fascynująca historią.

Wczesne czasy żydowskiego życia w Dzierżoniowie są pogrążone w ciemnościach. Wiemy jedynie, ze podobnie jak w innych miastach na Śląsku, w późnym średniowieczu zostali usunięci i prawdopodobnie uciekli do większych miast w prowincji, gdzie istniały getta. Jednak zdecydowana większość emigrowała do Królestwa Polskiego, gdzie byli względnie wolni i mogli rozwijać dobrze prosperujące żydowskie gminy z bogatym życiem kulturalnym i religijnym. W 1807 r. miejskie reformy zostały wprowadzone w Prusach przez Barona von Stein, a żydzi żyjący w Królestwie Pruskim uzyskali równe prawa i wolność przemieszczania się. Dla Dzierżoniowa znaczyło to, że odegrał dużą rolę w przejściu synagogi do historii.

 „Jak większość żydowskich gmin wyznaniowych na Śląsku, synagoga musiała zostać porzucona z powodu prześladowań i wypędzeń, i jedynie z większym humanitaryzmem nowych czasów na początku XIX wieku, mogła się przebudzić do nowego życia, tak jak się to stało w naszej żydowskiej gminie wyznaniowej w Dzierżoniowie. Wraz z nadaniem praw obywatelskich w 1811 r. żydzi otrzymali prawo do opuszczenia starych terenów w uprzywilejowanych miastach i rozprysnęli się po całej prowincji. Zatem, w 1815 roku, kilka żydowskich rodzin osiedliło się, jako kupcy, także tu [ w Dzierżoniowie ]. Wraz z napływem większej ilości osób, w roku 1823 poczuli się wystarczająco silni, by połączyć się we wspólnotę i poczynić specjalne przygotowania do otwarcia działalności kulturalnej i religijnej. W 1825 r. kupili kawałek ziemi na cmentarz, gdzie w 1826 roku miał miejsce pierwszy pogrzeb.

Modlitwa w synagodze – 1955

W tamtym czasie zgromadzenie składało się z następujących członków:

    Kupiec F. Naphtali
Kupiec – Heller
Kupiec – Nehemias
Piwowar – Lax
Piwowar – L. Naphtali
Handlowiec – B. Neuländer
Handlowiec – A. D. Hirsch
Handlowiec – A. Stern
Handlowiec – Mathias Cohn

Obecnie nie wiadomo kto funkcjonował jako dostojnik kościelny w tamtych czasach. Jedynie, przy końcu lat 30tych XIX wieku, znajdujemy wzmiankę o panu Mayerau Oelsnerau, który funkcjonował jako śpiewak, shochet i nauczyciel religii, który jednakże został zastąpiony w roku 1841 przez pana Breslauera. Reforma ruchu żydowskiego nie ominęła dzierżoniowskiej gminy. Kiedy w końcu lat 40-tych XIX wieku zgromadzenie liczyło 22 członków, zażądali nowoczesnego nabożeństwa upiększanego przez chór i modlitwy w języku niemieckim. Ale ponieważ starszyzna nie chciała żadnych zmian, nieporozumienie to doprowadziło do rozłączenia starych członków z wolnymi myślicielami. Pierwsza grupa , której przewodził pan Loebel Naphtali zachowała synagogę, dobytek zgromadzenia i pastora. Druga grupa zaaranżowała własne nabożeństwo i sprowadziła pana Heinricha Schwarza z Rawicza, który organizował nabożeństwo z kazaniem, chórem i akompaniamentem muzycznym.

Cmentarz żydowski – Dzierżoniów

Po ponad 4 latach separacji, obie grupy połączyły się, ale nowoczesna aranżacja została zachowana. W 1859 Schwarz zostawił swoją pozycję, a na jego miejsce został wezwany pan Moritz Cohn z Rawicza jako pastor, nauczyciel religii, shochet i śpiewak. W tym czasie zgromadzenie urosło do tego stopnia, że było w stanie wybudować nową synagogę, która została poświęcona w wieczór Shawet 1875. W 1884 całe zgromadzenie zgromadziło się na uroczystości obchodów na cześć 25 rocznicy aniwersażu Moritza Cohna. Z powodu słabego zdrowia pan Cohn opuścił swoją pozycję we wrześniu 1889, a zgromadzenie nagrodziło go za jego długą i wierną posługę roczną pensją w wysokości 900 marek. Pan Jacob Bär z Konigsberg / Prusy został wybrany na jego następcę w lipcu 1889 r. Pan Bär za namową członka, pana Jacoba Engela, opisał tę historię.” ^{[zobacz notkę  1]}

Kamie? nagrobny Auguste Cohn – Dzier?oniów

?ydowska gmina wyznaniowa z Dzier?oniowa, do której nale?a?o wielu kupców z miasta oraz w?a?cicieli dobrze prosperuj?cych fabryk istnia?a jako dobrze prosperuj?ce zgromadzenie do 30 stycznia 1933 roku, kiedy to Hitler przej?? w?adz?. W?a?nie w tym czasie gmina nie mia?a ju? w?asnego pastora i w pomieszczeniach, gdzie ?y? pan Moritz wraz z rodzin? i czwórk? dzieci ^{[zobacz notkę  2]} , zamieszka?a rodzina Kami?skich z Bytomia na Górnym ?l?sku. Przez agenta rodzina naby?a dom szeregowy jeszcze przed opuszczeniem Bytomia. Ale kiedy przybyli do Dzier?oniowa w roku 1930 miasto, które by?o w?a?cicielem domu dowiedziawszy si? o ich ?ydowskim pochodzeniu, uniewa?ni?o umow? sprzeda?y. Josef i Amalie ze swoimi dzie?mi, Susi i Heinzem nie znale?li mieszkania w mie?cie i z wdzi?czno?ci? zaakceptowali propozycj? zamieszkania w dawnym mieszkaniu pastora w synagodze. Pan Kami?ski, aktywny biznesmen i wierny cz?onek gminy stworzy? ?ydowskie schronisko m?odzie?owe w przybudówce synagogi. By?o ono cz?sto odwiedzane przez ?ydowsk? m?odzie? i dru?yny sportowe.

Niech Bóg wys?ucha naszych modlitw – wyj?tek z listów hebrajskich – 1987

Nied?ugo przed 1938 rokiem synagoga wraz z kawa?kiem ziemi zosta?a wystawiona na aukcj? przez administracj? Dzier?oniowa i nabyta zosta?a przez pana Konrada Springera, który od kilku lat opiekowa? si? cmentarzem ?ydowskim. Przyj?to, ?e ?rodki niezb?dne do wylicytowania synagogi na w?asno?? pan Springer uzyska? od wspólnoty ?ydowskiej. Mówi si? tak?e, ?e burmistrz miasta, Kurt Dzier?o? i prawdopodobnie dwóch cz?onków rady miasta byli ?wiadkami tego planu i nie zrobili nic, by powstrzyma? Konrada Springera od nabycia posiad?o?ci.

Rodzina Kami?skich

W czasie „Kryszta?owej Nocy” z 9 na 10 listopada, kiedy prawie wszystkie niemieckie synagogi zosta?y spalone i zrównane z powierzchni? ziemi przez nazistów, Dzier?oniowska synagoga by?a prawdopodobnie jedyn? synagog? na ?l?sku, która pozosta?a ca?kowicie nietkni?ta, w tamtym czasie nie by?a ju? w?asno?ci? ?ydów. Jednak w czasie „Kryszta?owej Nocy” rodzina Kami?skich zosta?a si?? wyrzucona przez oddzia?y SS. Amalie i jej dwoje dzieci, Susi i Heinz byli jedynie w pid?amach, ale zostali ci?gni?ci przez ?nieg do willi Cohna, gdzie inni ?ydzi zostali zebrani. Pan Kami?ski zosta? aresztowany kilka tygodni wcze?niej i wys?any do obozu koncentracyjnego Buchenwald. Kilka tygodni po „Kryszta?owej Nocy” pan Kami?ski powróci? z obozu w Buchenwald s?aby, wychud?y i przestraszony. Na szcz??cie rodzinie wkrótce uda?o si? wyemigrowa? do Boliwii. ^{[zobacz notkę  3]}

Synagoga pozosta?a nietkni?ta, ale smuci fakt, ?e na pocz?tku 1939 roku, Hitlerjugend wprowadzi?o si? do synagogi i od tego momentu a? do 1945 roku synagoga s?u?y?a jako kwatera g?ówna lokalnemu przywódcy Hitlerjugend. Po tym ha?bi?cym i poni?aj?cym okresie synagoga zostanie pobudzona do od?wie?enia ?ydowskiego ?ycia.

Reichenbach otrzymuje nazwę Rychbar, a ostatecznie Dzierżoniów

Synagoga – tablica informacyjna

Dzier?oniów by? okupowany przez Armi? Czerwon? tylko w dniu zawieszenia broni w 1945 r. W otaczaj?cym regionie z licznymi ?agrami, które by?y cz??ci? obozu koncentracyjnego Gross Rosen, Armia Czerwona uwolni?a tysi?ce ocala?ych, którzy szybko sp?yn?li do niezniszczonego miasta Dzier?oniów. Do??czyli do nich ?ydzi z obozów w innych rejonach wschodnich Niemiec i Polski. Dzi?ki dobrze rozwijaj?cej si? spo?eczno?ci ?ydowskiej Dzier?oniów otrzyma? wkrótce nazw? w j?zyku Yiddish, która brzmia?a Rychbach. Obok synagogi znajdowa?o si? tam centrum kulturalne, szko?y, przychodnie, gazety i teatr. W?ród tysi?cy, nie by?o tam ani jednego niemieckiego ?yda z pierwszej niemiecko – ?ydowskiej wspólnoty z Reichenbach. P?yta wywieszona na ?cianie zewn?trznej budynku honoruje przys?ug? Konrada Springera jako zbawiciela synagogi w czasie nazizmu:

Rodzina Springerów – 1936 ( Konrad Springer pierwszy z prawej )

“Historyczna synagoga zosta?a zbudowana w roku 1875, s?u?y?a ?ydowskiemu zgromadzeniu do roku 1937, kiedy administracja miasta skonfiskowa?a budynek i sprzeda?a go ogrodnikowi K. Springerowi, który bez jakichkolwiek ??da? odda? j? grupie polskich ?ydów w Rychbach”

Synagoga zosta?a otwarta ponownie w maju 1945 roku i na nowo pob?ogos?awiona funkcjonowa?a w wierze moj?eszowej do 1980 roku. Jednak w latach 60-tych XX wieku ?ydzi zacz?li opuszcza? Polsk?, emigruj?c g?ównie do Izraela i Stanów Zjednoczonych. W 1980 roku jedynie kilku ?ydów pozosta?o w mie?cie i synagoga zosta?a zamkni?ta.

Opuszczona synagoga zosta?a porzucona i niszcza?a do momentu, w którym Fundacja Beitenu Chaj – 2004 rozpocz??a prace zmierzaj?ce do jej uratowania.

© John Koch 2009

T?umaczenie z j?zyka angielskiego – Agnieszka ?o??dziewska

1. Niektóre z kronik synagogi zostały sfilmowane i teraz znajdują się w archiwum Kościoła Jezusa Chrystusa w Salt Lake City, Utah [↩]
2. Moritz Cohn umar? 25 lutego 1891 r. w Berlinie. Jego ?ona Auguste z domu Teplitz zmar?a 16 pa?dziernika 1890 r.; jej nagrobek nadal stoi na cmentarzu ?ydowskim. Moritz Cohn i jego ?ona Auguste mieli czwowo dzieci: Theodor wyemigrowa? do Anglii jako m?odzieniec; Julius umar? jako ?o?nierz w czasie wojny Francusko- Pruskiej 1870/71; jedyna córka Malwine Joel ( z domu Cohn ) zosta?a zamordowana w obozie koncentracyjnym; Martin wyemigrowa? do Kanady w 1906 roku, gdzie poszukiwa? w?gla w górach ( Rocky Mountains ) w Albercie. Wybudowa? tam kopalni? w?gla i miasto, któremu nada? nazw? Nordegg ( w 1909 roku Martin zmieni? nazwisko Cohn na Nordegg ). Miasto Nordegg nosi t? nazw? do dnia dzisiejszego. [↩]
3. Susi Klein, z domu Kami?ski mieszka obecnie w Los Angeles. [↩]